Günümüzden bin yıl önce gizemli bir grup tarafından yazılmış bilgi dolu bir ansiklopedi. İçerdiği bilgilerden o kadar korkulmuş ki yakılıp yokedilmeye çalışılmış. Peki nedir bu kayıp kitabın önemi ve özelliği?
Rasail-i Ikhwan/ İkhvanus Safa ya da İkhvan al Safa Risaleleri gibi isimleri bulunan ve günümüzde İhvan-i Safa Risaleleri olarak bilinen eser, adını kendisini yazıp okutan ve düzenli bir şekilde çoğaltıp dağıtan bir kardeşlik topluluğundan almaktadır. Bazı kaynaklar bu yazmaların 961-986 yılları arasında, dönemin bilginleri tarafından hazırlandığını iddia etse de aslında bu risaleler gizemli bir kardeşlik örgütü diyebileceğimiz bir felsefe cemiyeti tarafından hazırlanmıştır.Kimdir bu gizli kardeşler topluluğu?
İhvân-ı Safâ, İslâm dünyasında onuncu yüzyılda ortaya çıkmış; dinî, ahlâkî, felsefî, siyasî hedefleri olan ve bu hedeflerini gerçekleştirebilmek için de kardeşlik, dostluk, yardımlaşma ve dayanışmayı ilke edinen bir grubun adıdır. Bu grup yanlış bilgiler ve batıl düşüncelerle kirletilmiş olan dini, felsefe aracılığıyla temizlemeyi de düstur edinmiştir. Bu amacı gerçekleştirebilmek için de İhvan (yani Kardeşler), geniş tabanlı bir kültürel altyapı oluşturmak ve bu altyapıya dayanan bir bakış açısı geliştirmek için çalışmışlardır. Ayrıca grup herhangi bir mezhep tutkusundan uzak kalarak, doğru olduğunu düşündükleri her türlü düşünceyi, kaynağı ne olursa olsun alıp yararlanmayı ilke edinmiştir.
Adeta gizemli bir felsefe derneği şeklinde faaliyetlerini sürdüren topluluğun merkezi Basra’ydı. Topluluğa ise ancak şahsi tanıdıklar ve güvene dayalı temaslar aracılığıyla girilebiliyordu. Risalelerde topluluk üyelerinin isimlerinin zikredilmiyor, çalışmaların gizliliğine önem veriliyor ve toplantıların yapıldığı evlere üyeleri dışında kimse kabul edilmiyordu. Topluluk, Abbasi Devleti’nin son dönemlerine doğru oluşan gerilimli ve karışık ortamda felsefi ve ilmi çalışmalar yapmayı; dini ahlaki gayretlerle birlik, beraberlik, kardeşlik ve dayanışmayı öne çıkarmayı; İslam toplumunu fikri bakımdan yeniden yapılandırmayı hedefleyen bir felsefe cemiyetiydi.
İhvan-ı Safa’nın tarihteki en büyük önemi, faaliyetleri yazıya dökülen ilk gizli düşünce topluluğu olmasında yatar. Bu cemiyet doktrinlerini İhvan-ı Safa Risaleleri adlı ansiklopedik eserlerinde özetlemiştir. Ayrıca Risaleler içinde bir bölümde cemiyeti oluşturanların nitelikleri açık bir şekilde belirtilmektedir: erdemli, dost, nasihat eden, tefekkür ehli, kalp gözüyle bakan, aklın nuruyla gören, nefsini gaflet ve cehalet uykusundan uyandıran, ilimlerin güzellikleriyle mutlu ve huzurlu yaşayan, melekût alemine yükselmeye muvaffak olan, nefislerini arındırmış, ebedi nimetlere hak kazanmış insanların meclisi. Risalelerin, dinden kozmolojiye, psikolojiden metafiziğe, astronomiden matematiğe kadar ansiklopedik bir içerik ortaya koyduğu düşünülürse; bu eserin konusunda uzman kişiler tarafından yazıldığı ortaya çıkar. Bununla birlikte risaleler o dönemde var olan bilgilerin bir sentezini yaparak, din ile felsefeyi uzlaştırma çabası içerisinde olmuştur.Peki neler içeriyordu bu Risaleler ve neden yakılması emredilmişti?
Risaleler’de dini motifler ve İslam filozoflarının, özellikle de Farabi’nin görüşlerinin ağırlıklı olarak yer aldığı görülmektedir. Bu dönemde zirvede olan İslam ilimlerinin bir özeti içerikte sunulur. Yazıldığı yüzyıldaki hayatın her alanını yansıtan Risaleler; yüzyılın İslam aklı, Antik yunan felsefesi, Hint hikmeti, Fars ve Arap edebiyatının ve diğer din ve kültürleri farkında olarak hepsini bir potada harmanlamıştır. Uzlaştırıcı bir içeriğe sahip olan Risaleler; matematikte Pisagor, mantıkta Aristo, metafizikte Eflatun, ahlakta Sokrat, din felsefesinde Farabi’ye bağlı kalmıştır. Risalelerde özellikle Pisagorculuk ve Yeni Platonculuğun etkisi bariz bir şekilde dikkati çekmektedir.
Yazıya geçirilmiş ilk İslam felsefe ansiklopedisi niteliğindeki bu yapıtta, Pisagorun eserin en önemli özelliği ise, gayet açık seçik yazılması ve anlaşılması halk tarafından zor olabilecek düşünceleri bile, etkili şekilde basitleştirerek vermesindedir. Nitekim o güne kadar yalnız yüksek tabakanın malı olan Aristo felsefesi, İhvân-ı Safâ aracılığıyla halk tabakalarının felsefesi haline dönüşmüştür.
İhvan-ı Safa için bilgi saflaşmaydı; ilme uygun olarak yaşamak da saf olarak yaşamaktı. Yine İhvan’a göre teorik ve pratik bütün ilimlerin başlıca iki amacı vardır: Bunlardan ilki beden sağlığını gerçekleştirmek ve insanın bedenen sağlıklı yaşamasını sağlamak, ikincisiyse ruh sağlığını gerçekleştirmek ve ruhun ölümden sonraki hayatta da mutluluğunu temin etmektir. Bundan dolayıdır ki, İhvan’a göre bütün zahirî bilimler beden sağlığını, batınî bilimler ise ruh sağlığını gerçekleştirmeye çalışır. İhvan bu anlayışı doğrultusunda, görünen ve görünmeyen (zâhir ve bâtın) diye ikiye ayırdığı bu alemde, önce görüneni tanımaya çalışır. Dolayısıyla, insanın kendini bilmesi, Risaleler’de metafizik bilginin ve Tanrıyı bilmenin ön şartı olarak görülür.
Arapça dilinde yazılmış ve 52 parçadan oluşan Risaleler fizik, matematik, botanik (bitki), doğa, coğrafya, müzik, mantık, astroloji, sayısal ve felsefi-metafizik bilimleri içermekteydi. Eserde 14 risale matematik, mantık ve yüksek eğitim sorunlarını; 17 risale psikoloji dahil doğa ve felsefeyi, 11 risale de ilahiyat, tasavvuf, mistik ve astroloji ve sihri kapsıyordu. Risalelerde, üç dinin bütün tecrübesi iç içedir, üstelik Zerdüşt düşüncesi ile Hinduizm’den de katkılar vardır. Risalelerin içeriğinin de günümüz lise ve yüksek eğitim programına benzer bir yapıda olduğu gözlenmektedir.
X. yüzyılın akli ve fikri hayatının resmini önümüze koyan risaleler, felsefenin tüm alt disiplinlerini bir kitapta toplayan ilk eserdir. Risaleler bu açıdan toplumu ilmi ve felsefi yönden eğitme amacıyla yapılmış radikal bir girişimin ilk yazılı eseri olma özelliğini taşımaktadır.
Risalelerin ilk yakılışı ne zamandır?
Bağdat Halifesi Müstencid, MS 1150 yılında bu eserin özel ve genel kütüphanelerdeki tüm kopyalarının toplatılıp yakılması emrini verir. (Aynı Halife İbn-i Sina’nın eserlerinin de yakılmasını emretmiştir.) Buna rağmen eser birçok ülkeye yayılmış, tercüme edilmiş ve yok olmamıştır. Eser, İslam Dünyası’nın hemen her bölgesine ulaşmıştır.
Mezopotamya’da elden ele yayılan bu eser birkaç alim sayesinde Endülüs’e de ulaşır. Araştırmacılara göre daha önceleri astronomi ve matematiğe önem veren Endülüslüler risalelerden sonra felsefeye daha çok önem vermeye başlamışlardır. Ayrıca eserin zamanının ve gelecek kuşakların Sufileri ve düşünürleri üzerinde de etkisi büyük olmuştur Eser, Gazali’den (1058-1111) Ibn Arabi’ye (1165-1240), Ibni Sina’dan ve Molla Sadra’ya (1571-1640) kadar döneminin ve sonrasının pek çok alimi tarafından okunmuştur. Risaleler İbni Arabi’nin tasavvuf felsefesine renk katmış ve onu etkilemiştir. Bu noktada bu eşsiz eser ortaya koyduğu fikirleri dolayısıyla İslâm’da tasavvufun gelişmesini de etkilemiştir.
Kaynaklar:
Sayıların Gizemi ve Tasavvufun Dinamikleri-İhvan-ı Safa Modeli (Kitap); Doç. Dr. Bayram Ali Çetinkaya
Dünyanın İlk Ansiklopedik Yapıtı(Makale); Dr. İsmail Kaygusuz
Işık Doğudan gelir(Kitap); Cemil Meriç
İhvan-ı Safa’nın X. Yüzyıl İslam Dünyasının Felsefe ve Bilim Düzeyinde Işık Tutan Bir Sözlük Denemesi(Akademik Makale); Enver Uysal
İhvan-ı Safa Düşüncesinde Temel Tasavvufi Kavramlar ve Düşünceler; Doç. Dr. Bayram Ali Çetinkaya
Yazarımızın biyografisi yakında güncellenecektir...
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder